حمایت از نرم افزارهای رایانهای در حقوق مالکیت فکری
حقوق مالکیت فکری عبارت است از حمایت قانون‌گذار از صاحبان آثار فکری و اعطای حقوق انحصاری به آنان جهت بهره برداری از آثارشان. از جمله آثار فکری که مورد حمایت حقوق مالکیت فکری قرار می‌گیرند عبارتند از آثار ادبی، هنری، نقاشی، عکاسی، مجسمه، آثار ویدیویی، اختراعات، علائم تجاری، طرح های صنعتی و نرم افزارها.
امروزه گسترش تکنولوژی و استفاده روز افزون از رایانه‌ها در بخش‌ها و کاربردهای مختلف، موجب خلق و بهره‌برداری از نرم افزارها و برنامه‌های رایانهای متنوع شده است که خود موجب پدید آمدن مباحث حقوقی زیادی از جمله تعیین مالکیت حقوق انحصاری مادی و معنوی نرم افزار، نحوه حمایت از این حقوق و همچنین ضمانت اجرای نقض این حقوق شده است. در این نوشتار برآنیم تا با توجه به قوانین موضوعه در ایران این مباحث را مورد بررسی قرار دهیم.
ابتدا به تعریف نرم افزار می پردازیم و این که یک نرم افزار باید واجد چه شرایطی باشد که مورد حمایت قانون‌گذار قرار گیرد. بر اساس ماده 2 آییننامه اجرایی مواد (2) و (17) قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانهای، نرم‌افزار عبارت است از مجموعه برنامه‌های رایانهای، رویه‌ها، دستورالعملها و مستندات مربوط به آنها و نیز اطلاعات مربوط به عملیات یک سیستم رایانهای که دارای کاربری مشخص بوده و بر روی یکی از حامل‌های رایانهای ضبط شده باشد.
در واقع خلق عملیات نرم‌افزاری در ذهن یا بیان مخلوق ذهنی بدون اینکه برنامه‌های رایانهای و مستندات و دستورالعملهای آن تدوین شده باشد، نرم‌افزار محسوب نمی‌شود و برای خالق آن حقوقی ایجاد نمی‌نماید.
پدید آورنده نرم‌افزار رایانهای چه کسی است؟
به موجب ماده 3 آیین نامه مذکور پدیدآورنده نرم‌افزار شخص یا اشخاصی هستند که بر اساس دانش و ابتکار خود کلیه مراحل مربوط اعم از تحلیل، طراحی، ساخت و پیاده‌سازی نرم‌افزار را انجام دهند.
هرگاه اشخاص متعدد در پدیدآوردن نرم‌افزار مشارکت داشته باشند، چنانچه سهم مشارکت هر یک در پدیدآوردن نرم‌افزار مشخص باشد، حقوق مادی حاصل از آن به نسبت مشارکت به هر یک تعلق می‌گیرد. درصورتی که کار یکایک آنان جدا و متمایز نباشد اثر مشترک نامیده میشود و حقوق ناشی از آن حق مشاع پدیدآورندگان است.
حقوق پدیدآورنده نرم‌افزار
حقوق متعلق به پدیدآورنده یک نرم افزار به دو دسته حقوق مادی و معنوی تقسیم میشود.
حقوق معنوی نرم‌افزار رایانهای عبارت است از حق انتساب نرم‌افزار به پدیدآورنده آن. این حقوق محدود به زمان و مکان نیست و غیرقابل انتقال است.
حقوق مادی نرم‌افزار رایانهای بدون اینکه منحصر به مصادیق زیر باشد عبارت از حق استفاده شخصی، حق نشر، حق عرضه، حق اجرا، حق تکثیر و هر گونه بهره‌برداری اقتصادی است و قابل نقل و انتقال‌می‌باشد.
بر اساس قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهره برداری مادی و معنوی نرم افزار رایانهای متعلق به پدید آورنده آن است. مدت حقوق مادی 30 سال از تاریخ پدید آوردن نرم‌افزار و مدت حقوق‌معنوی نامحدود است. البته لازم به ذکر است این حقوق در صورتی مورد حمایت این قانون خواهد بود که موضوع برای نخستین بار در ایران تولید و توزیع شده باشد.
یکی از مباحث بحث برانگیز در این زمینه حقوق مربوط به نرم افزارهایی است که به سفارش شخص حقیقی یا حقوقی پدید آمده باشد. بر اساس قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای اگر پدیدآوردن نرم افزار ناشی از یک رابطه استخدامی یا یک قرارداد باشد، در صورتی که هدف از استخدام یا انعقاد قرارداد، پدید آوردن نرم‌افزار مورد نظر بوده و یا پدید آوردن آن جزء موضوع قرارداد باشد، حقوق مادی مربوط و حق تغییر و توسعه نرم‌افزار متعلق به استخدام کننده یا کارفرما است، مگر اینکه در قرارداد به صورت دیگری پیش بینی شده باشد. در این مورد حقوق مادی نرم افزار برای مدت 30 سال متعلق به سفارش دهنده است، مگر اینکه برای مدت کمتر یا ترتیب محدودتری توافق شده باشد ولی حقوق معنوی نرم‌افزارها متعلق به پدیدآورنده است و باید نام پدید آورنده توسط متقاضی ثبت به مراجع یاد شده در این قانون به منظور صدور گواهی ثبت، اعلام شود.
علاوه بر این، پاداش، جایزه نقدی و امتیازاتی که در مسابقات علمی، هنری و ادبی طبق شرایط مسابقه به آثار مورد حمایت این آییننامه تعلق می‌گیرد، متعلق به پدیدآورنده آن خواهد بود.
مراحل ثبت نرم‌افزار و صدور گواهی آن
بر اساس بخش چهارم آیین نامه، دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،
فرمهای لازم برای تکمیل توسط متقاضی ثبت نرم‌افزار را تهیه می کنند تا از طریق دبیرخانه مزبور در اختیار متقاضی قرار گیرد.
متقاضی ثبت نرم‌افزار پس از تکمیل فرمها، دو نسخه از نرم‌افزار را به دبیرخانه تحویل داده و رسید دریافت می‌دارد. علاوه بر آن متقاضی باید به ازای هر نرم‌افزار مبلغ یکصد هزار (100.000) ریال برای ثبت ویکصد هزار (100.000) ریال برای تأیید فنی به حساب خزانه واریز و رسید آن را نیز همراه تقاضای خود تحویل‌دهد. شورای یادشده پیش از تأیید فنی، باید با ارسال یک نسخه از نرم‌افزار به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، عدم مخالفت نرم‌افزار را با اخلاق اسلامی و عفت عمومی و سلامت شخصیت کودکان و نوجوانان استعلام کند. وزارت یادشده موظف است ظرف یک ماه نظر خود را به شورا اعلام کند.
شورا پس از دریافت تأییدیه وزارت مورد اشاره موظف است حداکثر ظرف سه ماه نسبت به بررسی فنی نرم‌افزار اقدام و نظر خود را به وزارت یادشده اعلام نماید. عدم اعلام نظر شورا در مهلت مقرر به منزله تأیید فنی‌است. وزارت مذکور موظف است حداکثر ظرف دو هفته پس از دریافت تأییدیه فنی شورا نسبت به ثبت نرم‌افزار و صدور گواهی ثبت به نام متقاضی اقدام نماید.
ثبت نرم‌افزار به عنوان اختراع
بموجب ماده 2 قانون مذکور در صورت وجود شرایط مقرر در قانون ثبت علایم و اختراعات، نرم‌افزار به عنوان اختراع شناخته میشود. بر اساس مواد 20 و 21 آیین نامه، به منظور صدور تأییدیه فنی برای نرم‌افزارهایی که پدید آورنده مدعی اختراع آن است، کمیته‌ای زیر نظر شورای عالی انفورماتیک تشکیل میشود.
درصورتی که متقاضی، مدعی اختراع نرم‌افزار باشد ابتدا با مراجعه به اداره مالکیت صنعتی، اظهارنامه مربوط را اخذ و تکمیل نموده و همراه با مدارک و مستندات به اداره یاد شده تسلیم و رسید دریافت می‌نماید. اداره مالکیت صنعتی موظف است پس از انجام تشریفات قانونی یک نسخه از اظهارنامه به همراه مدارک و مستندات را به دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک ارسال نماید. دبیرخانه مزبور موضوع را در کمیته حق اختراع مطرح و در صورت تأیید یا عدم تأیید فنی اختراع، مراتب را به اداره مالکیت صنعتی اعلام تا مرجع مذکور حسب مورد و بر اساس ترتیبات و تشریفات مقرر در قانون ثبت علائم و اختراعات و آیین‌نامه‌های مربوط مبادرت به صدور ورقه اختراع و اعلام نتیجه نماید.
ضمانت اجرای نقض حقوق پدیدآورنده نرم‌افزار
ماده 13 قانون مذکور مقرر می دارد: هرکس حقوق مورد حمایت این قانون را نقض نماید علاوه بر جبران خسارت به حبس از نود و یک روز تا شش ماه و جزای نقدی از ده میلیون (000 000 10) تا پنجاه میلیون (000 000 50) ریال محکوم می‌گردد.
مطابق آییننامه این قانون افراد ذیل ناقض حقوق محسوب می شوند:
– اشخاصی که از نام، عنوان و نشان ویژه‌ای که معرف نرم‌افزار خاصی است برای نام، عنوان و نشان‌نرم‌افزار خود بدون اخذ مجوز دارنده حقوق مادی و معنوی نرم‌افزار سابق و یا نماینده قانونی وی استفاده نمایند،
– اشخاصی که با علم و اطلاع از عدم رعایت حقوق پدیدآورنده، نرم‌افزاری را که بدون اجازه‌پدیدآورنده منتشر یا عرضه شده است تهیه و مورد بهره‌برداری قرار دهند،
– اشخاصی که تمام یا بخشی از نرم افزار را بر روی حامل های رایانه ای تکثیر می کنند، حتی اگر اگر قصد نشر یا عرضه یا بهره‌برداری نداشته باشند.
برای حمایت از نرم افزار و طرح دعوای نقض، ضروری است تأییدیه فنی برای نرم افزار صادر شده باشد. بنابراین پدیدآورنده نرم افزاری که حقوق وی، اعم از مادی و معنوی نقض شده، باید برای اقامه دعوای کیفری این تأییدیه را کسب کرده باشد وگرنه دعوای او به علت نداشتن سمت مردود اعلام خواهد شد.
ضمانت اجرای نقض حقوق پدیدآورنده نرم‌افزار در فضای سایبر
تنها مستند قانونی حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری در فضای سایبر در حقوق ایران قانون تجارت الکترونیکی مصوب سال 1382 می باشد. ماده 74 این قانون برای نقض کنندگان حقوق مالکیت فکری ضمانت اجرای کیفری پیش بینی کرده است: هرکس در بستر مبادلات الکترونیکی با تکثیر، اجراء و توزیع (عرضه و نشر) مواردی که در قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان مصوّب ۱۳۴۸/۹/۳ و قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوّب ۱۳۵۲/۹/۲۶، و قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانهای مصوّب ۱۳۷۹/۱۰/۴، منوط بر آن‌که امور مذکور طبق مصوّبات مجلس شورای اسلامی مجاز شمرده شود، در صورتی که حق تصریح شده مولفان را نقض نماید به مجازات سه ماه تا یک سال حبس و جزای نقدی به میزان پنجاه میلیون (۵۰،۰۰۰،۰۰۰)ریال محکوم خواهد شد.
بر اساس این ماده جرایم ارتکابی می تواند بهره برداری غیرمجاز و شبیه سازی از آثار ادبی و هنری و نرم افزاری باشد. عنصر مادی این جرایم، نقض حقوق پدیدآورندگان شامل تکثیر، اجرا، عرضه و نشر آثار در بستر مبادلات الکترونیکی بدون اجازه پدیدآورندگان آن هاست. عنصر معنوی جرم، همانند ضمانت اجراهای کیفری در فضای غیرمجازی، احراز سوء نیت مجرمانه در بستر مبادلات الکترونیکی است.
منابع:
کتاب حقوق مالکیت ادبی و هنری – دکتر ستار زرکلام
قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب 1379
آیین نامه اجرایی مواد (2) و (17) قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب 1383
قانون تجارت الکترونیکی مصوب 1382
